Συντάκτης: Γεώργιος Βλάχος

Ο κλάδος της περιβαλλοντικής ιστορίας δεν εμφανίστηκε τυχαία. Με έναν τρόπο αρκετά όμοιο με την ανάπτυξη της κοινωνικής ιστορίας, κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970, η οποία ακολούθησε το κοινωνικό αίτημα αμφισβήτησης και χειραφέτησης από τις ελίτ, έτσι και η περιβαλλοντική ιστορία άρχισε να ανθίζει καθώς ο κόσμος εισερχόταν σε αχαρτογράφητα νερά που θα οδηγούσαν στην κλιματική κρίση που βιώνουμε σήμερα.

Αν και ο ίδιος ο όρος περιβαλλοντική ιστορία είναι αρκετά νέος, ο ιστριογραφικός αυτός κλάδος προϋπήρχε στους ακαδημαϊκούς κύκλους πολύ πριν αποκτήσει την δημοφιλία που έχει σήμερα. Πιο συγκεκριμένα, γεννήθηκε στην Βόρειο Αμερική, από μία Εταιρεία που μελετούσε την ιστορία των δασών (Forest History Society), με έτος ίδρυσης το 1946. Ο σπόρος της περιέργειας για την ιστορία του περιβάλλοντος είχε φυτευτεί αν και θα αργούσε να ευδοκιμήσει, αφού έπρεπε να περάσουν πάνω από τριάντα χρόνια για να μετεξελιχθεί η Εταιρεία αυτή στην σημερινή πασίγνωστη και πρώτη οργάνωση, αποκλειστικά στραμμένη στην περιβαλλοντική ιστορία της Αμερικής, την Αμερικάνικη Εταιρεία Περιβαλλοντικής Ιστορίας (ASEH) η οποία ιδρύεται εν μέσω της ανόδου των πρώτων μεταϋλιστικών οικολογικών αιτημάτων, το 1977.

Το ιδρυματικό πέρασμα του Ατλαντικού για αντίστοιχες Εταιρείες στην Ευρώπη άργησε αρκετά χρόνια πάλι, με την Ευρωπαϊκή Εταιρεία Περιβαλλοντικής Ιστορίας (ESEH) να ιδρύεται το 1999 και να απολαμβάνει αυξανόμενης συμμετοχής και δημοφιλίας έκτοτε.

Όσο και αν φαίνεται αυτονόητο, η περιβαλλοντική ιστορία εστιάζει στο περιβάλλον. Μέσα από την απλοϊκή αυτή διαπίστωση όμως, προκύπτει συχνά μία παρανόηση. Ότι αυτό που κάνει ο ιστορικός του περιβάλλοντος είναι απλά η τοποθέτηση ενός οικοσυστήματος σε μία τάξη, σε μία απλή γραμμική περιοδολόγηση. Παρόλα αυτά το περιβάλλον, όπως περιγράφεται συχνότερα στη βιβλιογραφία της περιβαλλοντικής ιστορίας, δεν είναι απλώς το άθροισµα άψυχων ή άβουλων µερών που απλώς υπάρχουν. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Στην περιβαλλοντική ιστορία, ο ιστορικός αναγάγει το περιβάλλον σε αποφασιστικό παράγοντα που αλληλεπιδρά µε την ανθρωπότητα, είτε εννοιολογικά, είτε συχνότερα, με υλιστικούς όρους, αναζητώντας απαντήσεις που δεν µπορούν να βρεθούν στα συνήθη αρχεία ή που µπορούν να βρεθούν στα συνήθη αρχεία αλλά δεν µπορούν και δεν πρέπει να διαβαστούν µε τον ίδιο τρόπο. Έτσι, κατά έναν περίεργο τρόπο, η περιβαλλοντική ιστορία δεν είναι μία ιστορία για  το περιβάλλον κυρίως, αλλά μία ιστορία για τον άνθρωπό η οποία δομείται τελικά μέσα από τη σχέση του με το περιβάλλον.

Στην Ελλάδα ο κλάδος γνωρίζει πλέον μεγάλη δημοφιλία και έχει καταστεί κρίσιμος συνομιλητής στην σύγχρονη ιστοριογραφία της χώρας. Τα πρώτα σημαντικά βήματα έγιναν την δεκαετία του 1970 με τον Πάνω Γρίσπο και τις διάφορες δασικές ιστορίες που συνέγραψε και δημοσίευσε. Από το 2009 και μετά όμως ο κλάδος μπαίνει σε μία νέα φάση, μέσα από την ενασχόλησή του με αυτόν ενός κύκλου ιστορικών που αναδεικνύουν την κρισιμότητα του περιβάλλοντος στην ανθρώπινη ιστορία. Με πρωτεργάτρια την Βάσω Σειρηνίδου και τα μαθήματα περιβαλλοντικής ιστορίας που εισάγει στο ΕΚΠΑ, ο κλάδος αρχίζει να αποκτά τα πρώτα του ερείσματα. Σύντομα ακολούθησαν οι πρώτες δημοσιεύσεις επιστημονικών άρθρων και συλλογικών τόμων, οι πρώτες συναντήσεις περιβαλλοντικής ιστορίας και τελικά η σταθερή «Διημερίδα Ιστορίας του Περιβάλλοντος» που διοργανώνεται από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς και διαφορετικούς πρωταγωνιστές κάθε φορά από το 2015 και μετά.

Το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών υπήρξε από την αρχή αρωγός σε αυτή πορεία εγκαθίδρυσης της περιβαλλοντικής ιστορίας στην ελληνική ιστοριογραφία. Αρκετοί ερευνητές του, κυρίως από τον Τομέα Βυζαντινών Ερευνών, έχουν γράψει εκτεταμένα για το περιβάλλον, ενώ από το 2022 άνοιξε την πρώτη θέση ερευνητή με ειδίκευση στην περιβαλλοντική ιστορία για τον Τομέα Νεοελληνικών Ερευνών. Το 2023 διοργανώθηκαν και από τους τρεις τομείς του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών μία σειρά Μορφωτικών Εκδηλώσεων με τίτλο «Άνθρωπος, Περιβάλλον και Ιστορία» στο οποίο συμμετείχαν οκτώ ομιλητές. Παράλληλα, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών αποτελεί και την έδρα της Ελληνικής Εταιρείας Περιβαλλοντικής Ιστορίας (ΕλΕΠΙ) με έτος ίδρυσης το 2022 ενώ φιλοξενεί και κάθε χρόνο από το φεστιβάλ ντοκιμαντέρ «Προβολές στην Ιστορία της Ελληνικής Υπαίθρου». Η έρευνα σε κλάδους της περιβαλλοντικής ιστορίας που παράγεται είναι σημαντική, με έμφαση τα μεγάλα τεχνικά έργα που έγιναν στην Ελλάδα την περίοδο του Μεσοπολέμου, ενώ πρόσφατα άρχισε να αναπτύσσεται και μία κατεύθυνση που έχει να κάνει με την ανασύσταση της ιστορικής βιοποικιλότητας χαμένων οικοσυστημάτων, όπως επίσης και μία πρότυπη επαφή με το ζήτημα του κυνηγίου στην νεότερη Ελλάδα.

Εικόνα εξωφύλλου: Photo by Volodymyr Hryshchenko on Unsplash