Συντάκτης: Στέφανος Βαμιεδάκης

Η ελληνική επικράτεια υπήρξε τόπος υποδοχής κάθε είδους προσφύγων ήδη από την έναρξη του Αγώνα της Ανεξαρτησίας το 1821. Οι ροές των προσφύγων αυξομειώνονταν κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα ανάλογα με τις διεθνείς συνθήκες και συγκυρίες, ωστόσο σχεδόν καθόλου δεν έπαψαν. Ένα πανόραμα αυτών των προσφυγικών ροών προς τον ελλαδικό χώρο, από το 1821 μέχρι και το 1989, επιχειρεί να παρουσιάσει το ερευνητικό Πρόγραμμα «Πρόσφυγες στην Ελλάδα, 1821-1989», που υλοποιήθηκε για λογαριασμό του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και το Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

Οι επιστημονικοί υπεύθυνοι του έργου, Λίνα Βεντούρα (KENI) και Δημήτρης Δημητρόπουλος (IIE/EIE), σε συνεργασία με την ερευνητική ομάδα, σχεδίασαν και υλοποίησαν ένα «εργαλείο για τη μελέτη της προσαρμογής των εκτοπισμένων στο νέο τόπο εγκατάστασής τους, του τρόπου υποδοχής τους από την ελληνική κοινωνία, καθώς και των πολιτικών που ανέπτυξαν οι αρχές για την προστασία των εισερχομένων στις υπό ελληνική διοίκηση περιοχές προσφύγων από το 1821 έως το 1989». Πρόκειται για έναν ιστότοπο-Ανθολόγιο που αποσκοπεί να συγκεντρώσει και να παρουσιάσει «σε ψηφιακή μορφή ιστορικά τεκμήρια για τις προσφυγικές μετακινήσεις προς την Ελλάδα κατά τον 19ο και 20ό αιώνα» με στόχο την «πληρέστερη κατανόηση της διαμόρφωσης του πληθυσμού της χώρας μέσα στο χρόνο όσο και του σύγχρονου προσφυγικού φαινομένου».

Πιο συγκεκριμένα, το Ανθολόγιο αυτό αποτελεί μία συλλογή τεκμηρίων για τους πρόσφυγες και την υποδοχή τους στην Ελλάδα, επιχειρώντας αφενός να συμπεριλάβει όσες περισσότερες περιπτώσεις προσφυγικής εγκατάστασης μπορούσε για την υπό εξέταση περίοδο (1821-1989), και αφετέρου να προτείνει μία μεγάλη ποικιλία πηγών μέσα από τις οποίες δύναται ο/η ενδιαφερόμενος/η να αντλήσει πληροφοριακό υλικό. Έτσι, η έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ένα πλήθος πηγών και φορέων σε όλη τη χώρα, απέδωσε αρχικά περίπου 600 τεκμήρια, από τα οποία στο τέλος επελέγησαν τα 200 «με κριτήρια την πληρέστερη κάλυψη του φαινομένου στον χρόνο και τον χώρο αλλά και την αποτύπωση των ποικίλων διαστάσεων και επιπτώσεών του τόσο στους μετακινούμενους πρόσφυγες όσο και στους πληθυσμούς υποδοχής».

Το υλικό αυτό διαχωρίστηκε σε χρονολογικές και θεματικές ενότητες που λειτουργούν ως λέξεις-κλειδιά (ενδεικτικά: χρονολογικές περίοδοι, μετακίνηση, αστική-αγροτική αποκατάσταση, ιθαγένεια/πολιτογράφηση, κρατικές πολιτικές, σχέσεις γηγενών-προσφύγων κ.ά.), ενώ συγχρόνως η αναζήτηση των πληροφοριών μπορεί να γίνει και με βάση το είδος του τεκμηρίου (δημοσιεύματα τύπου, επιστολές/υπομνήματα, λογοτεχνικά αποσπάσματα, πρακτικά συνεδριάσεων, φωτογραφίες, video, επίσημα κείμενα/νομοθεσία, καταστατικά σωματείων, μαρτυρίες, στίχοι τραγουδιών). Εκτός των παραπάνω βέβαια, ο/η επισκέπτης/τρια του Ανθολογίου μπορεί να πραγματοποιήσει και ελεύθερη αναζήτηση προκειμένου να εντοπίσει αυτό που τον ενδιαφέρει, πληκτρολογώντας ό,τι όρο θέλει.  

Ο/η επισκέπτης/τρια του Ανθολογίου μπορεί -διατρέχοντας τα τεκμήρια που έχουν επιλεγεί- να δει, εκτός από το ίδιο το τεκμήριο (κείμενο ή εικόνα όπου είναι δυνατόν), μία μεταγραφή του σε μονοτονικό, ένα μικρό εισαγωγικό κείμενο που το τοποθετεί στην εποχή του, την πηγή προέλευσής του, καθώς και σχετιζόμενες με αυτό λέξεις-κλειδιά που μπορούν να τον/την κατευθύνουν σε ανάλογα τεκμήρια του Ανθολογίου.

Το επίτευγμα του εν λόγω Προγράμματος και του Ανθολογίου που συγκροτήθηκε είναι ότι δεν στάθηκε στα προφανή και τετριμμένα (Μικρασιατική Καταστροφή 1922 κ.λπ.), αλλά επιχείρησε να αναδείξει μία πανσπερμία περιπτώσεων προσφυγικών ροών, εν πολλοίς άγνωστων ή ξεχασμένων. Ενδεικτικά, μπορούν να αναφερθούν οι εξής:

Το πρόγραμμα «Πρόσφυγες στην Ελλάδα, 1821-1989», πέρα από την αδιαμφισβήτητη επιστημονική του αυταξία, φιλοδοξούσε να συμβάλει με το δικό του τρόπο και στη γενικότερη συζήτηση περί «προσφυγικής κρίσης» που πυροδότησαν οι αυξανόμενες προσφυγικές ροές προς την χώρας μας την περίοδο υλοποίησής του (2018-2019). Θεωρώντας πως η «κατανόηση του προσφυγικού φαινομένου στο ιστορικό του βάθος αποτελεί μία από τις ουσιαστικότερες προϋποθέσεις για την καταπολέμηση της ξενοφοβίας», το πρόγραμμα ρητά αποσκοπούσε στη «νηφάλια αντιμετώπιση και [τη] διαμόρφωση κριτικής στάσης απέναντι στη δαιμονοποίηση των «ξένων» που στηρίζεται σε στερεότυπα, πολιτισμικές ιεραρχήσεις, αποσιωπήσεις ή εξιδανικεύσεις».

Εικόνα εξωφύλλου: Library of Congress Prints and Photographs Division Washington, D.C. 20540 USA dcu http://hdl.loc.gov/loc.pnp/pp.print