Συντάκτης: Κωνσταντίνος Ταμπάκης

Το ερευνητικό πρόγραμμα ATHOS [Αθεϊσμός, Ελληνική Ορθοδοξία και Επιστήμη (1936-1974)] έχει ως βασικό αντικείμενο μελέτης τη σχέση θρησκείας, επιστήμης και αθεϊσμού στην Ελλάδα των μέσων του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, αποσκοπεί να μελετήσει μέσα από κείμενα θεολόγων, φυσικών επιστημόνων, λογίων, κληρικών, δημοσιογράφων και πολιτικών, το πώς οι Φυσικές Επιστήμες αλληλοεπίδρασαν με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και την Εκκλησία της Ελλάδος, από το 1939 μέχρι το 1974. Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, τόσο διεθνώς όσο και ειδικά στην Ελλάδα, οι Φυσικές Επιστήμες περνάνε σε μια νέα φάση κοινωνικής και πολιτισμικής αναγνώρισης, λόγω των εξελίξεων στην πυρηνική τεχνολογία και, αργότερα, λόγω της κούρσας του διαστήματος. Ταυτόχρονα, ο Ψυχρός Πόλεμος της δεκαετίας του 1950 και 1960 πολιτικοποιεί και ηθικοποιεί ακόμα πιο έντονα την επιστημονική έρευνα. Το πρόγραμμα αποσκοπεί στο να μελετήσει τις αλληλεπιδράσεις και διασταυρώσεις αυτές στον ελληνικό χώρο.

Το ATHOS προέκυψε από μια υπερδεκαετή ερευνητική ενασχόληση, του Προγράμματος Ιστορίας, Φιλοσοφίας και Διδακτικής των Επιστημών και της Φιλοσοφίας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, με την ιστορία της αλληλεπίδρασης των Φυσικών Επιστημών με τη θρησκεία. Το έναυσμα για την έρευνα αυτή ήταν η έλλειψη σχετικών μελετών, σε παγκόσμιο επίπεδο, για την ιστορική σχέση Ορθόδοξου Χριστιανισμού και Φυσικών Επιστημών, τόσο στην Ιστορία της Επιστήμης, όσο και στο πεδίο που είναι διεθνώς γνωστό ως Science and Religion Studies. Η ομάδα ερευνητών και ερευνητριών του ΙΙΕ/ΕΙΕ έπαιξε σημαντικό ρόλο αρχικά στη ανάδειξη, και μετέπειτα στην αντιμετώπιση, του σχετικού ιστοριογραφικού κενού. Το πρόγραμμα ATHOS προέκυψε από την συνειδητοποίηση του ειδικού ρόλου που ιστορικά έχει παίξει η αθεΐα στη μελέτη της φύσης, τόσο σε συμβολικό, όσο και σε κοινωνικό, διανοητικό και πολιτισμικό επίπεδο. Γινόταν, λοιπόν, όλο και πιο σαφές, ότι η αθεΐα ιστορικά δεν ήταν απλώς το κατοπτρικό είδωλο της θρησκευτικότητας, αλλά είχε τη δική της αυτόνομη πορεία, που αλληλοεπίδρασε με την ανάδυση της επιστημονικής πρακτικής, όπως την αναγνωρίζουμε σήμερα, με ιδιάζοντες τρόπους που η συμβατική ιστορική βιβλιογραφία αγνοούσε.

Συγκεκριμένα, το ζήτημα σχέσης αθεΐας και επιστήμης έχει μελετηθεί ιστορικά τις τελευταίες δεκαετίες υπό την σκοπιά του Ψυχρού Πολέμου, και με τη μεθοδολογική και ευρετική ταύτιση των κομμουνιστικών και σοβιετικών καθεστώτων, με μια θεσμοθετημένη και υποβοηθούμενη από το κράτος αθεΐα. Μια τέτοια προσέγγιση υιοθετήθηκε και από τους Δυτικούς ιστορικούς, όσο και από μια νέα γενιά Ρώσων ιστορικών οι οποίοι αποστασιοποιούνταν από την κλασική κρατική ρωσική ιστοριογραφία. Ως εκ τούτου, όμως, η σχετική ιστορική και ιστοριογραφική συζήτηση επικεντρωνόταν σε περιόδους και σε τόπους στους οποίους ο κομμουνισμός ήταν κρατική ιδεολογία. Έτσι, έχουν μπει στο περιθώριο περιπτώσεις, όπως της Ελλάδας, της Ισπανίας ή της Ιταλίας του 20ου αιώνα, στις οποίες υπήρχε μεν ισχυρή κομμουνιστική παρουσία, χωρίς όμως να είναι σε κυρίαρχη πολιτική θέση. Ειδικά η Ελλάδα αναδεικνύεται ως η μόνη χώρα η οποία έχει μεν ισχυρό κομμουνιστικό κίνημα, αλλά έχει ταυτόχρονα και μια ισχυρή Ορθόδοξη Εκκλησία, ανήκει στο ΝΑΤΟ και άρα βρίσκεται στη Δυτική πλευρά του Σιδηρού Παραπετάσματος. Η αφετηριακή, εν κατακλείδι, ιδέα του ATHOS ήταν η μελέτη της αλληλεπίδρασης των σύγχρονων Φυσικών Επιστημών, με τους διεθνείς και τοπικούς θεσμούς και πρακτικές που αυτές συνεπάγονται, με την Ορθόδοξη Εκκλησία και τους Ορθόδοξους λόγιους, υπό το πρίσμα του ψυχροπολεμικού και μετεμφυλιακού αντικομμουνισμού.

Πιστεύω ότι η ανάδειξη του ρόλου των Φυσικών Επιστημών, ως διακύβευμα και ως διανοητικό οπλοστάσιο, στο πλαίσιο του ελληνικού μετεμφυλιακού αντικομμουνιστικού αγώνα, είναι ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον εύρημα της σχετικής έρευνας του ATHOS. Ένα ενδιαφέρον σχετικό τεκμήριο είναι οι Ομιλίαι Εθνικού Πνευματικού Αγώνος, που εκδόθηκε το 1949 από τον σύλλογο Ελληνικό Φώς. Το Ελληνικό Φώς ιδρύθηκε το 1948 με αποστολή να αναλάβει πνευματική και διανοητική αντικομμουνιστική κατήχηση σε όλη την Ελλάδα, και έδρασε μέχρι και τη δεκαετία του 1950. Η συγκεκριμένη έκδοση είναι μια σειρά σχεδιασμάτων για ομιλίες, τις οποίες θα έκαναν αυτόκλητοι ρήτορες στην ελληνική επαρχία. Οι ομιλίες είχαν θέματα όπως «Νυν υπέρ πάντων ο αγών», «Τι οφείλομεν εις τον στρατόν μας» και «Η κοινωνική δικαιοσύνη και ο κομμουνισμός». Οι ομιλίες όμως αυτές είχαν συχνά ως προτεινόμενα σχετικά βοηθήματα, άρθρα από το περιοδικό Ακτίνες, που είχε ιδρυθεί το 1938 και κυκλοφορούσε από τη Χριστιανική Ένωση Επιστημόνων, με βασική θεματική ακριβώς τη σχέση Επιστημών και Ορθόδοξου Χριστιανισμού. Το τεκμήριο λοιπόν αυτό ισχυροποιεί το εύρημα του προγράμματος ATHOS ότι η αντικομμουνιστική προπαγάνδα στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1950, χρησιμοποιούσε τις επιστήμες ως βασικό οπλοστάσιο.