Η ανάπτυξη του λιμανιού του Πειραιά στην εποχή του ατμού και της παγκοσμιοποίησης (1834-1914)
Συντάκτρια: Κατερίνα Γαλάνη
Πώς μέσα σε λιγότερο από έναν αιώνα, μία αμμώδης παραλία με μόλις 10 μόνιμους κατοίκους μετασχηματίστηκε σε μία πόλη-λιμάνι, σε ένα βιομηχανικό, εμπορικό και ναυτιλιακό κέντρο, που έχει χαρακτηριστεί από τη βιβλιογραφία ως το «ελληνικό Manchester»; Ο λόγος, φυσικά, για τον Πειραιά, που ξεκινώντας σχεδόν από το μηδέν κατά τη δεκαετία του 1830, αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας και κέντρο της ελληνόκτητης ναυτιλίας, η οποία εκπροσωπεί το μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στον κόσμο. Επιπλέον, η πόλη-λιμάνι του Πειραιά το 2021 αναδείχθηκε σε πρώτο λιμάνι της Μεσογείου και τέταρτο στην Ευρώπη.
Αυτήν την εντυπωσιακή εξέλιξη του Πειραιά φιλοδοξεί να αποτυπώσει και να τεκμηριώσει το ερευνητικό πρόγραμμα «PiraeusPortCity. Η ανάπτυξη του λιμανιού του Πειραιά στην εποχή του ατμού και της παγκοσμιοποίησης (1834-1914)». Πρόκειται για την πρώτη τόσο συστηματική μελέτη του Πειραιά ως «ναυτιλιακού κέντρου», δηλαδή ως ένα παράδειγμα που αναδεικνύει τη σύνδεση ανάμεσα στη ναυτιλία και το θαλάσσιο εμπόριο με την εκβιομηχάνιση και την παγκοσμιοποίηση κατά τον 19ο αιώνα. Η μελέτη αυτή γίνεται μέσα από μία όσο το δυνατό πιο σφαιρική προσέγγιση, κατά την οποία συνεξετάζεται το εμπόριο και η ναυτιλιακή κίνηση, οι υπηρεσίες και οι επιχειρήσεις, οι λιμενικές εγκαταστάσεις και οι υποδομές, η ναυπηγική βιομηχανία και η ναυτική εργασία.
Μέσα από την οικονομική ανάλυση πολλών επιπέδων (οικιστικό, ναυτιλιακό, λιμενικό, βιομηχανικό, εμπορικό, τουριστικό κ.λπ.), επιχειρείται να μελετηθεί ο Πειραιάς ως ναυτιλιακό κέντρο. Καταγράφεται δηλαδή η ανάπτυξη μίας πόλης-λιμανιού από το μηδέν σχεδόν, ως αποτέλεσμα της απόφασης των βαυαρών να ορίσουν την Αθήνα ως πρωτεύουσα του νέου Βασιλείου. Ο πολιτικός αυτός, εκ των άνω, σχεδιασμός του λιμανιού συντονίστηκε με την ιδιωτική πρωτοβουλία μέσα στον μακρύ 19ο αιώνα, δίνοντάς μας τις απαρχές της σύγχρονης όψης του Πειραιά.
Το πρόγραμμα «PiraeusPortCity» φιλοδοξεί να αξιοποιήσει μία τεράστια ποικιλία από ιστορικές πηγές (τοπικός τύπος, οδηγοί της πόλης, αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου κ.ά.), προκειμένου να συγκροτήσει ένα Μητρώο (με τη μορφή της Βάσης Δεδομένων) στο οποίο θα καταγράφονται αναλυτικά όλες οι επιχειρήσεις, οι υπηρεσίες και οι θεσμοί που σχετίζονται με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Ταυτόχρονα, θα δίνεται έμφαση και στους ανθρώπους αυτής της πόλης-λιμανιού, τον εργαζόμενο ναυτικό της πληθυσμό.
Στη μελέτη αυτή, εκτός από τα μείζονα γεγονότα-σταθμούς, αποκαλύπτονται και πολλές πλευρές της ζωντανής καθημερινότητας του Πειραιά και των ανθρώπων του: το καφενείο όπου σύχναζαν και διαπληκτίζονταν οι κάτοικοι, τα πρώτα υπαίθρια θέατρα στην πόλη με τις μουσικές μπάντες, τα δημόσια λουτρά με τις καμπίνες και τις εξέδρες στο Νέο Φάληρο (που χώριζαν τη θάλασσα για τους άνδρες και τις γυναίκες!) τα εγκαίνια του μητροπολιτικού Σιδηροδρομικού Σταθμού, τις συμπλοκές στο λιμάνι κ.ά.
Τα πορίσματα του εν λόγω προγράμματος θα αποτυπωθούν σε μία διαδραστική χαρτογράφηση (PiraeusDigiMap), η οποία θα απεικονίζει την εντυπωσιακή εξέλιξη του λιμανιού και των παρακείμενων οικονομικών και οικιστικών ζωνών. Η εφαρμογή αυτή θα επιτρέπει στους χρήστες να παρακολουθούν για πρώτη φορά την παράλληλη και αλληλεξαρτώμενη ανάπτυξη της θαλάσσιας και βιομηχανικής ζώνης του Πειραιά, την ενοποίηση των μεταφορών με τη σύνδεση της ναυτιλίας με το σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο, την επέκταση των λιμενικών υποδομών και των συνοικιών, με το διαχωρισμό τους με βάση την καταγωγή των εποίκων (π.χ. συνοικίες Υδραίων, Χιωτών, Κρητών, Μανιάτικα).
Με την ολοκλήρωση του Προγράμματος, ο ψηφιακός διαδραστικός χάρτης PiraeusDigiMap θα είναι προσβάσιμος στο κοινό από την ιστοσελίδα του προγράμματος, στον ιστότοπο του ΕΙΕ. Έτσι, κάθε ενδιαφερόμενος/η θα μπορεί πραγματοποιήσει μια εικονική περιπλάνηση στην πόλη του Πειραιά, από την γέννηση της έως τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: να παρακολουθήσει την αστική ανάπτυξη, τη γιγάντωση του λιμανιού, τις θαλάσσιες διασυνδέσεις με το εσωτερικό και το εξωτερικό, να αναζητήσει εμπορικές, ναυτιλιακές και βιομηχανικές επιχειρήσεις μέσα από ιστορική και φωτογραφική τεκμηρίωση.
Εκτός του ψηφιακού χάρτη, προβλέπεται η διοργάνωση ενός συνεδρίου και ενός συλλογικού τόμου, όπου θα δημοσιευτούν κείμενα της επιστημονικής ομάδας του έργου.
Το φιλόδοξο και πρωτοποριακό αυτό Πρόγραμμα συντονίζει η επιστημονική υπεύθυνη Δρ. Κατερίνα Γαλάνη και πλαισιώνεται αφενός από μία ομάδα ιστορικών, υποψηφίων διδακτόρων, και αφετέρου από μία πολυπληθή ομάδα νέων ερευνητών τοπογράφων, με επικεφαλής τον Δρ. Τάσο Λαμπρόπουλο, Τοπογράφο Μηχανικό από το ΕΜΠ. Η στενή συνεργασία μεταξύ των δύο αυτών επιστημονικών πεδίων (οικονομική ιστορία-τοπογραφία), αποτέλεσε ένα ακόμα κερδισμένο στοίχημα του ερευνητικού Προγράμματος για τον Πειραιά, καθώς κατέστη δυνατό να μετασχηματιστεί η ιστορική πληροφορία σε γεωγραφικά δεδομένα (μέσω της τεχνολογίας Geographic Information System-GIS). Από την άλλη, τα κύρια προβλήματα και προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει το πρόγραμμα PiraeusPortCity έχουν να κάνουν με το γνωστό πρόβλημα της αποσπασματικότητας και ασυνέχειας των διαθέσιμων πηγών (ειδικά για τη συγκρότηση μεγάλων οικονομικών/στατιστικών σειρών), αλλά και με τη διαχείριση του χρόνου, την έγκαιρη δηλαδή υλοποίηση των φιλόδοξων στοχεύσεων εντός των στενών χρονικών πλαισίων του έργου (2022-2024).
Με την ολοκλήρωση του Προγράμματος PiraeusPortCity, ένα ευρύ κοινό ενδιαφερομένων (επιστημονική κοινότητα, τοπική κοινωνία, επιχειρηματικός-ναυτιλιακός κόσμος) θα έχει στη διάθεσή του ένα πλήρες πανόραμα της συγκρότησης και εξέλιξης του Πειραιά ως πόλης-λιμανιού, ως ναυτιλιακού κέντρου, από την ίδρυσή του και μέχρι τις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
